KATEDRA ŚW. ZOFII W ŻYTOMIERZU. WIDOK Z TYŁU

Pierwszy kościół katolicki z klasztorem miał tu założyć około r. 1225 św. Jacek Odrowąż i osadzić przy nim dominikanów. Przywileje tego kościoła, nadane przez książąt ruskich, znajdowały się w Wilnie. Okolski powiada, że zburzony przez Tatarów pomiędzy r. 1648 — 1672, nie był na nowo odbudowany.

Na placu dominikańskim stanęła cerkiew bazyliańska, po zniesieniu unii zamieniona na sobór Przemienienia Pańskiego. Później podług da­nych w aktach kapituły kijowskiej był zbudo­wany kościół Najświętszej Maryi Panny, prawdopodobnie gdzie dziś katedra, i drugi kościół, p. w. św. Mikołaja, na przedmieściu Kokrynie, gdzie też był odwie­czny cmentarz. Fundamenta tego kościoła, nie­dawno odkryte, okazują, że był drewniany. Funduszem jego była wieś Popowicze albo Popówka.

Pod koniec XV w. obydwa te kościoły zo­stały zniszczone przez Tatarów.

W najdawniej­szej wizycie kościoła katedralnego w Żytomie­rzu czytamy:

„In actis 1752 Metrie. W. X. L. w Warszawie wyraża się, iż wś Iwanowicze była kościoła P. Maryi żytomierskiego funduszową, a gdy kościół ten pod ten czas od łat 80 spusto­szał, król Aleksander oddał tę wieś p. Gniewo­szowi Woronie. Także Popowicze al. Popówka była kościoła św. Mikołaja żytomierskiego, a gdy pod ten czas kościoła niestało, daninę mio­dową, którą niegdyś temu kościołowi i stróżę oddawano, zaczęto na zamek żytomierski odbie­rać i oddawać, jako też od zboża w miarze i wyszynku miodów grosz szedł na kościoły żyto­mierskie”.

W drugiej połowie XVII w. Janusz Tyszkiewicz, wojewoda kijowski, założył w Żytomierzu kościół i klasztor dla karmelitów bosych. Nie wiadomo jednak czy oni tu osiedli, kościół je­dnak stał na miejscu niegdyś cerkwi Spasa obok zamku i był zburzony pod koniec wieku.

Na początku XVIII w., po uspokojeniu kraju, Kazi­mierz Stecki h. Radwan, kasztelan kijowski, fundował w Żytomierzu kościół i klasztor dla jezuitów. Kościół ten w 1773 r. zamknięty, klasztor obró­cony na szkoły, później umieszczono tu jurysdykcje, w końcu przerobiono na więzienie, istnieją­ce i obecnie. Kościół w 1841 r. rozebrano i z cegieł zbudowano kamieniec przy ul. Cudnowskiej.

Obecnie istnieją w Żytomierzu kościoły katolickie: katedralny św. Zofii i seminaryjski, po bernadyński, p. w. św. Jana z Dukli oraz dwie kapli­ce cmentarne, p. w. św. Mikołaja i św. Stanisława.

KOŚCIÓŁ KATEDRALNY

Katedra katolicka od dawna była w Kijowie i na początku XVIII w biskupi tytułowali się kijowskimi i czernichowskimi. Ostatni z nich Stanisław Zaręba Ka­linowski z powodu powstania Chmielnickiego w 1648 r. musiał opuścić Kijów, przyczem katedra i domy biskupa i kanoników zostały znisz­czone. Następni po Kalinowskim biskupi: Jan Leszczyński, Tomasz Ujejski, Stanisław Witwicki, Andrzej Chryzostom Załuski, Mikołaj Święcicki, Jan Gomoliński, Maciej Walenty Arcemberski i Jan Tarło przebywali po za granicą swej diecezji a rozproszona kapituła odbywała posiedzenia w Sokalu a najczęściej w Lublinie. Dopiero po 76 latach tułaczki dziewiąty biskup Samuel Jan Ozga przybył do zniszczonej diecezji i powziął zamiar zbudowania katedry, naj­pierw w Białej Cerkwi, na prośby jednak obywateli województwa kijowskiego założył takową w Żytomierzu w 1724 r., pierwotnie z drzewa, w miejscu gdzie stał niegdyś kościół P. Maryi, a w kilka lat, po rozebraniu drewnianego, wzniósł w 1737 r. z muru świątynię p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Przy tym kościele osadził kapitułę i konsystorz.

Podczas wojny w 1768 r., gdy miasto prawie całe zostało spalone, uległ zniszczeniu i kościół, który w krotce został nieco poprawiony a w 1801 r. całkiem przebudowany kosztem bis­kupa łucko-żytomierskiego Kacpra Cieciszowskiego i w 1805 r. konsekrowany p. t. św. Zofii.

Parafia katolicka, dekanatu żytomierskiego, 10998 wiernych. Kaplice ma: dwie na cmentarzach w Żytomierzu, w Dziwoczkach, Szczeniowie i Zorkowie; miała filię w Wysokiem i jeszcze jedną kaplicę w Łowkowie.

KOŚCIÓŁ SEMINARYJNY

Kościół seminaryjny, p. w. św. Jana z Dukli, założony został przez bernar­dynów, na placu danym przez Augusta III. Klasztor był murowany, kościół zaś drewniany, po spaleniu którego nabożeństwo przez długi czas odprawiano w refektarzu klasztornym. Kościół z muru rozpoczęto budować w 1820 r., ukończono zaś i poświęcono w 1842 r. Niedłu­go jednak bernardyni cieszyli się tyra kościołem, gdyż w 1844 r. do klasztoru przeniesiono seminarium diecezjalne, istniejące tu i obecnie, zakonników zaś rozesłano do innych klasztorów.

KAPLICA ŚW. MIKOŁAJA

Kaplica p. w. św. Mikołaja, z muru wznie­siona na przedmieściu niegdyś Kokryn zwanym, z rozporządzenia komisji boni ordinis w 1788 r., na pamiątkę istniejącego tu niegdyś kościoła św. Mikołaja. Ciała zmarłych, pochowane w jej sklepie, przeniesiono w 1840 r. na nowy cmen­tarz, założony w 1800 r.

KAPLICA NA NOWYM CMENTARZU

Kaplica na nowym cmentarzu, p. w. św. Stanisława, z muru wzniesiona w 1840 r. ze składek. Nadto są w Żytomierzu kaplice katolickie domowe w domu biskupim i w seminarium diecezjalnym. Przed r. 1865 istniały także kaplice w szpitalu miejskim i przy więzie­niu. Biskup kijowski i czernihowski Józef An­drzej Junosza Załuski sprowadził do Ż. w 1766 r. siostry miłosierdzia (szarytki) z Pułtuska. Zgromadzenie, hojnie uposażone przez założycie­la i wiele innych osób oraz skarb, wzniosło na zakupionym placu, t. zw. Panieńskim, dawniej nazywającym się Popówką, nad Teterowem, w czasie od 1816 do 1840 r. gmach na pomie­szczenie szpitala, domu sierot, kaplicy i miesz­kania dla sióstr. W 1844 r. odebrano siostrom zarząd szpitala i domu sierot a w 1865 r. kaza­no się im wydalić. Gmach obrócono na szpital wojenny a kaplicę przerobiono na cerkiew.

PAMIĘĆ HISTORYCZNA

Źródło: „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, t. 14, s. 903-904