W dniach 14 października – 2 listopada 1660 r., pod Cudnowem koło Żytomierza, wojska Rzeczpospolitej zmierzyły się z przeważającymi siłami moskiewsko-kozackimi.
Przed bitwą moskiewski dowódca Wasyl Szeremietiew, którego car mianował „wojewodą kijowskim”, zapowiadał marsz blisko 100-tysięcznej armii na Lwów i Kraków. Powiedział to ze szczególną zuchwałością i fanfaronadą, chwalił się, że zdobędzie Kraków, weźmie do niewoli króla polskiego i w srebrnych kajdanach doprowadzi go do cara moskiewskiego. Przy okazji pozwolił sobie na bluźnierstwo: wskazał na ikonę Jezusa Chrystusa i powiedział, że nie będzie uważał go za Boga i Zbawiciela, jeśli nie pomoże mu pokonać królestwa „Lachów” i schwytać króla polskiego. [*]
Wojska polskie były dowodzone przez hetmana Stanisława Potockiego i hrabiego Jerzego Lubomirskiego. Po stronie Korony walczyły też siły tatarskie pod wodzą nuradyna sołtana Safera Gereja oraz oddziały byłego hetmana Wielkiego Księstwa Ruskiego Iwana Wyhowskiego i brata byłego kanclerza Ukrainy Jerzego Niemirycza – Stefana Niemirycza. Razem armia Rzeczypospolitej wraz z sojusznikami wystąpiła w sile 57 tys. ludzi, w tym 25 tys. Tatarów oraz 40 dział.
Armia moskiewska liczyła ok. 49 tys. ludzi, w tym 11 tys. jazdy, 28 tys. piechoty i dragonii a także 10 tys. pospolitego ruszenia, oraz 50 dział. Pod Cudnowem Szeremietiew i Ciuciura planowali zjednoczyć się z 20-tysięcznym wojskiem zaporoskim pod wodzą hetmana Jurija Chmielnickiego.
27 września 1660 roku wojska moskiewsko-kozackie dotarły do Cudnowa. Szeremietiew nakazał spalić miasteczko i przeprawił się na prawy brzeg rzeki Teterów gdzie rozbił obóz, zostawiając nieobsadzony roniony zamek cudnowski, i postanowić czekać na nadejście armii Jurija Chmielnickiego. Tymczasem kilka godzin później do Cudnowa dotarły wojska polskie i zajęły wspomnianą twierdzę.
Wojska Szeremietiewa zostały wyparte z miasta przez jazdę Potockiego, która zablokowała Moskalom drogę odwrotu. Z kolei hrabia Lubomirski, wraz z tatarskimi sojusznikami rozbił obóz na lewym brzegu rzeki Teterów. 28 września Tatarzy wsparci przez polską artylerię wyparli siły moskiewskie z pobliskich sadów, przerwali szyki rosyjskie i wtargnęły do obozu moskiewskiego – odznaczył się wtedy pułk rotmistrza Stefana Bidzińskiego, w którym służył Jan Sobieski, przyszły król Polski. Wojska Szeremietiewa i Cieciury od zupełnej zagłady uchronił tylko brak wsparcia tego ataku ze strony Potockiego.
Z kolei Jan Sapieha, który dowodził pracami inżynieryjnymi, kazał usypać wały i szańce oraz skierować bieg rzeki tak, żeby zalać dolinę zajętą przez obóz moskiewsko-kozacki. Dzięki temu całe przedpole obozu wroga zostało poprzecinane liniami szańców. Zadanie ustawienia artylerii powierzono chorążemu koronnemu Janowi Sobieskiemu. 1 października polskie działa zaczęły prowadzić ogień w kierunku taboru Moskali.
Walki trwały codziennie. Wskutek oblężenia obozu oddziałom Szeremietiewa i Cieciury zaczęło brakować żywności. Jednocześnie oddziały Jurija Chmielnickiego nie spieszyły się z pomocą wojskom moskiewskim i dotarły do wsi Słobodyszcze, znajdującej się za 27 km od Cudnowa dopiero wieczorem 5 października. W kierunku oddziałów kozackich ruszyła dywizją Jerzego Lubomirskiego i zablokowała Chmielnickiemu drogę na Cudnów. 7 października 1660 r. została stoczona bitwa polsko-kozacka, w wyniku której wojska kozackie zamknęły się w warownym obozie, a przez to nie mogły przyjść z pomocą siłom moskiewskim.
8 października Szeremietiew podjął desperacką, ale nieudaną próbę wyrwania się z oblężenia. Z każdym dniem położenie wojsk moskiewskich stawało się coraz bardziej przygnębiającym. Żołnierzom Szeremietiewa i Cieciury brakowało żywności, w obozie panował głód i choroby, Moskale i Kozacy nie mieli możliwości pochować rozkładających się zwłok a zniszczone groble okolicznych stawów zmieniły rejon obozu moskiewskiego w błotniste bajoro.
14 października Moskale wreszcie zdołali i wydostać się z pułapki, zostawiając w obozie spalone wozy i rannych, ale polsko-tatarskie uderzenie zepchnęło ich pod las w miejsce nazywane „Rośnica” na północny zachód od wsi Horodyszcze. Głodni, wymęczoni i zdemoralizowani najeźdźcy ponownie musieli założyć ufortyfikowany obóz.
Trzy dni później sytuacja Moskali uległa dalszemu pogorszeniu. 17 października między Rzecząpospolitą a Kozakami Jurija Chmielnickiego został zawarty Traktat Słobodyszczewski, który przekreślał drugą ugodę perejasławską, strony zgodziły się na przywrócenie traktatu hadziackiego, ale teraz już bez tworzenia trzeciego członu Rzeczpospolitej – Księstwa Ruskiego, Ukraina Prawobrzeżna wracała do Polski.
Przygnębieni opłakaną sytuacją Moskale żywili jeszcze nadzieję na ratunek. Liczyli na odsiecz moskiewskiej armii na czele z Jurijem Boratyńskim, ta jednak nie przyszła, ponieważ jej dowódca t obawiał się powstania w Kijowie i po dotarciu pod Brusiłów, (znajdujący się 90 km od Cudnowa), wrócił do miasta nad Dnieprem. Ostatecznie zdemoralizowani Moskale zostali zmuszeni do podjęcia negocjacji, które zaczęły się 23 października i trwały do 2 listopada. 4 listopada 1660 roku nastąpiła ostateczna kapitulacja.
Jednak gwarancje bezpieczeństwa zostały naruszone przez Tatarów. Zabili oni lub powlekli w jasyr setki żołnierzy kozackich i moskiewskich. Złapali też przerażonego i splamionego łzami moskiewskiego dowódcę Szeremietiewa, który w przeddzień bitwy wyróżniał się szczególną zuchwałością wobec wojsk Korony i bluźnierstwem wobec Jezusa Chrystusa.
„Dawni żołnierze, moskiewskie, inflanckie, pruskie wojny pamiętający, nie pomną tak pięknej i ciężkiej wojny; bo przez siedm niedziel w każdy dzień wolno się było bić” – napisał autor diariusza.
Wiadomość o porażce pod Cudnowem wywołała panikę w Moskwie. Moskiewski car Aleksiej był tak przerażony możliwymi konsekwencjami tej klęski, że opuścił swoją stolicę i uciekł aż za Białojeziero, jednak gdy dowiedział się, że polska armia nie myśli o wyprawie za Dniepr, uspokoił się i zawrócił do Moskwy.
„Weselże się Ojczyzno, z tak wielkiej wygranej, Pokój w Polszcze! Do Rusi do ziemie obiecanej, Masz przystęp, jeno umiej postępować” – napisał w swoim poemacie o bitwie pod Cudnowym pułkownik Samuel Leszczyński.
Wiosną następnego 1661 roku zwycięzcy – Stanisław Potocki i Stefan Czarniecki – rzucili do nóg króla polskiego 327 sztandarów Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.
Włodzimierz Iszczuk
PAMIĘĆ HISTORYCZNA, Polskie Centrum Medialne „JAGIELLONIA”
______________________________________
* Kochowski W. Historia panowania Jana Kazimierza … – S. 82.
BITWA POD CUDNOWEM KOŁO ŻYTOMIERZA
Obraz żytomierskiego malarza Pawła Gusiewa, wykonany na zamówienie Polskiego Centrum Medialnego „Jagiellonia”, wszystkie prawa zastrzeżone, kopiowanie i rozpowszechnianie obrazu jest zabronione
BITWA POD CUDNOWEM
Oblężenie obozu rosyjskiego, dowodzonego przez Wasyla Szeremietiewa i Tymofieja Cieciurę, przez Polaków na włoskiej ilustracji z XVII w.
HETMAN STANISŁAW REWERA POTOCKI
Rysunek Józefa Brandta jest szkicem do dużego obrazu przedstawiającego hetmana wielkiego koronnego, Stanisława Rewerę Potockiego podczas batalii pod Cudnowem (14 X – 2 XI 1660), gdzie wojska Rzeczypospolitej odniosły zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi dowodzonymi przez Wasyla Szeremietiewa.
Rysunek był pierwotnie własnością Ireneusza Wierzejewskiego (1881-1930), wybitnego lekarza ortopedy, nazywanego „ojcem ortopedii polskiej“, profesora Uniwersytetu Poznańskiego, generała brygady Wojska Polskiego i polityka, senatora II Rzeczypospolitej od 1928 roku. Następnie rysunek był w posiadaniu jego syna – lekarza Jędrzeja Wierzejewskiego (1914-1996), który w latach siedemdziesiątych XX w. ofiarował go swemu pasierbowi, po matce wnukowi malarza Leona Dołżyckiego – obecnemu właścicielowi.
