Odrodzenie Żytomierza nastąpiło po przełomowym wydarzeniu tej wojny − bitwie pod Cudnowem w 1660 roku, w której oddziały Stanisława Potockiego i Jerzego Lubomirskigo pokonały wojska moskiewsko-kozackie Wasyla Szeremietiewa i Tymofieja Cieciury. Po stronie Korony walczyły wówczas również oddziały tatarskie pod wodzą nuradyna sołtana Safera Gereja oraz jednostki byłego hetmana Wielkiego Księstwa Ruskiego Iwana Wyhowskiego i brata byłego kanclerza Ukrainy Jerzego Niemirycza – Stefana Niemirycza.

Musiała wtedy istnieć żytomierska sotnia kozacka, której setnikiem był Kalina Sokołowski, ponieważ po bitwie cudnowskiej w roku 1661 Jerzy Chmielnicki, poddawszy się Rzeczypospolitej, posłał tego setnika do króla z listem, że gotów jest iść za Dniepr przeciwko nieprzyjacielowi i z prośbą, aby posłowie kozaccy, wysłani na sejm, powrócili stamtąd szczęśliwie z szybką odprawą[1].

„W 1665 roku ożywił się Żytomierz z powodu odbycia się tu sejmiku zwołanego przez wojewodę kijowskiego Stefana Czarneckiego dla wyboru podsędka [zastępcy sędziego – aut.]. Na większe ożywienie miasta wpłynęło przeniesienie tu w 1667 roku z Kijowa sądów ziemskich, grodzkich i asesorskich, po ustąpieniu Rosji, na mocy traktatu andruszowskiego, części województwa kijowskiego z miastem Kijowem i okręgiem”[2].

Osiem lat później, zgodnie z traktatem Grzymułtowskiego o pokoju wieczystym zawartym między Polską a Moskwą 6 maja 1686 roku, Żytomierz stał się nową stolicą uszczuplonego województwa kijowskiego, ponieważ Kijów został zajęty przez nieprzyjaciela. Tu i w Owruczu na przemian odbywały się sejmiki wojewódzkie i popisy rycerstwa wojewódzkiego.

„Ale nastały czasy niespokojne. Doroszenko wichrzyć zaczął i sejmiki województwa nie mogły się odbywać w Żytomierzu jako znajdującym się w pobliżu buntów kozackich i dla bezpieczeństwa obrad zostały przeniesione czasowo do Włodzimierza Wołyńskiego, jak to miało już miejsce za wojen Chmielnickiego. Od tej chwili Żytomierz znów utracił rozbudzone życie i sejmiki długo nie mogły się odbywać w stolicy województwa, bo chociaż ustały wichrzenia Doroszenki, ale następnie bunty Paleja i rozlokowanie milicji kozackiej na Polesiu kijowskim nie dozwalały przenieść sejmików z Włodzimierza Wołyńskiego do Żytomierza, i nawet szlachta województwa w instrukcji danej posłom na sejm 1695 roku zastrzegła sobie, że póki ewakuacja milicji kozackiej z województwa kijowskiego nie nastąpi, dopóty sejmiki w Żytomierzu nie mogą się odbywać”[3].

Milicja kozacka za czasów króla Augusta II Mocnego w 1699 roku została zlikwidowana i już rok później we Włodzimierzu odbył się ostatni sejmik kijowski, bo w następnym 1701 roku pierwszy sejmik miał miejsce w Żytomierzu. Raz tylko jeden w 1707 roku szlachta kijowska, podzieliwszy się na dwie partie, sejmikowała w części we Włodzimierzu, w części zaś w Żytomierzu. Obie strony złożyły protesty[4].

Na następnym sejmiku w 1713 roku chorąży żytomierski Wentury Stanisław Chamski zaprezentował zgromadzonej szlachcie chorągiew pocztu żytomierskiego, którą umieszczono w kościele jezuitów. W 1724 roku biskup kijowski i czernihowski Samuel Ożga przeniósł katedrę biskupią do Żytomierza. Miasto stało się stolicą diecezji kijowskiej. W tym samym roku Kazimierz Stecki, kasztelan kijowski, ufundował tu misję jezuicką, przy której istniały szkoły trzyklasowe[5]. Położono w ten sposób w roku 1724 pierwsze podwaliny szkoły średniej w Żytomierzu. Fundacja Steckiego, potwierdzona na sejmie roku 1768, rozszerzona została przez mecenasa nauki i kultury Józefa Andrzeja Załuskiego, biskupa kijowskiego, który do owych trzech klas dodał czwartą[6].

Dzięki przeniesieniu stolicy województwa do Żytomierza miasto szybko zostało odbudowane i na początku XVIII wieku stało się znaczącym ośrodkiem kultury polskiej na kresach południowo-wschodnich. W latach 1746-1748 z fundacji biskupa Samuela Jana Ożgi zbudowano katedrę św. Zofii. W 1760 roku starosta żytomierski Kajetan Iliński wzniósł klasztor bernardynów, który po pożarze w latach 1828-1841 został odbudowany (dziś kościół św. Jana z Dukli). Sześć lat później, w 1766 roku, zbudowano klasztor Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo, znany także jako klasztor szarytek.

Włodzimierz Iszczuk

PRZYPISY

  1. Atheneum, t. III, s. 9.
  2. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911.
  4. Opis akt., Nr 27, s. 7.
  5. Józef Łukaszewicz, Historya szkół w Koronie i w Wielkiem Księstwie Litewskiem od najdawniejszych czasów aż do roku 1794, t. IV, s. 195.
  6. Marian Dubiecki, Na Kresach i za Kresami. Wspomnienia i szkice, Kijów 1914.