Unia lubelska z 1569 roku wzmocniła sojusz Polski i Litwy, związanych od 1385 roku unią dynastyczną zawartą w Krewie. Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się jednym z najpotężniejszych państw Europy. W tym samym roku Żytomierz jako miasto królewskie i stolica jednego z powiatów i starostwa grodowego województwa kijowskiego wszedł w skład Korony Polskiej. Zostały wzmocnione fortyfikacje zamkowe. Miasto stało się miejscem przeprowadzania sejmików szlacheckich i sądów grodzkich[1].

„Połączenie Litwy z Polską wpłynęło w sposób nader zbawienny na życie umysłowe i ekonomiczne ziem litewskich i w ogóle całej spuścizny Giedyminowej. Już pierwsze akta zespoleń dwóch państw, tak bardzo różnych pod względem swych praw i kultury, wprowadzają promień wolności, który skutecznie walczy z ciemnotą i niewolą, istniejącymi niepodzielnie wśród ziem owej spuścizny wielkich książąt litewskich”[2].
9 września 1567 roku odbył się w Żytomierzu sejmik województwa kijowskiego.

Konstytucją sejmu koronnego lubelskiego w 1569 roku nakazano odbywać w Żytomierzu „wtóre roki ziemskie [posiedzenia sądów ziemskich – aut.] kijowskie, w poniedziałek po Nowym Lecie; pierwsze roki odbywały się w Kijowie w poniedziałek po św. Jerzym”[3].

25 stycznia 1580 roku polski król Stefan Batory potwierdził niektóre przywileje nadane miastu przez króla Zygmunta Augusta, a dwa lata później, 20 listopada 1582 roku − o wolnym handlu i zwolnieniu mieszczan z należności celnych. W 1596 roku król polski Zygmunt III Waza nadał Żytomierzowi przywilej organizowania dwóch jarmarków rocznie[4]. To wszystko zintensyfikowało życie gospodarcze miasta.

W tym czasie poprawiła się obronność zamku. Podczas gdy w 1570 roku miał on cztery baszty i 39 horodni (budynek przystawiony do murów), w 1572 roku baszt było już pięć (jedna niedorobiona), horodni zaś 68[5]. Z lektury rewizji województwa kijowskiego w 1571 roku wynika, że w Żytomierzu pobory z miasta wpływały z: 56 domów po 16 groszy, z 14 domów w zaułkach po 8 gr, z 14 chałup nędznych ubogich ludzi, za miastem mieszkających, po 4 gr, od 11 komorników po 6 gr, od 4 przekupniów po 12 gr, od 5 rzemieślników (3 szewców, 1 krawca, 1 kowala) po 8 gr, od dwu karczem i młynów, od siedmiu domów bojarów putnych po 20 gr, od 6 ludzi ubogich po 2 gr. „Summa poboru z miasta Żytomierskiego z 34 domów per gr 19, a z domów 14 per gr 8, a z domów 14 per gr 4. Z bojar putnych 7 per gr 20. Z komorników 11 per gr 6, a z ubogich 6 per 2 gr. Z przekupniów 4 per gr 12. Z rzemieślników 5 per gr 8”[6].

W 1596 roku żytomierzanie ze starostą Semenem Matwiejewskim na czele pod komendą hetmana Stanisława Żółkiewskiego stanęli do walki przeciwko buntownikom atamana Seweryna Nalewajki. Jak pisze Mychajło Hruszewski: „starosta żytomierski Semen Denysko Matwiejewski został zabity w czasie brawurowego natarcia na obóz Kozaków nad rzeką Sołoninką […]”[7]. Takie bunty niszczyły kraj. Osłabiały go w sytuacji zagrożenia ze strony Imperium Osmańskiego. Władza musiała na nie zareagować. 10 października 1614 roku w Żytomierzu zebrała się komisja rządowa z hetmanem wielkim koronnym Stanisławem Żółkiewskim, księciem Januszem Ostrogskim, księciem Aleksandrem Januszem Zasławskim-Ostrogskim oraz starostą kamienieckim Władysławem Kalinowskim, która ogłosiła ordynację ograniczającą przywileje Kozaków rejestrowych (wpisanych do imiennego wykazu żołnierzy i tym samym wziętych na żołd Rzeczypospolitej)[8].

W owym czasie mieszkańców Żytomierza przybywało. Według spisu rewizyjnego między rokiem 1552 i 1622 ich liczba się podwoiła. Przenosili się do miasta z innych ośrodków, zwłaszcza z Połonnego, Łucka, Owrucza, Bobrujska oraz Turowa. Jak wynika z opisu starostwa żytomierskiego z 1622 roku, zamek był wówczas solidny i dobrze ufortyfikowany, zgromadzono w nim spore zapasy broni i mógł pomieścić garnizon liczący 5 tys. żołnierzy. Dookoła niego wyrosły duże przedmieścia. Miasto rozprzestrzeniło się poza mury miejskie. Dla porównania, w 1572 roku Żytomierz liczył 142 domy mieszkalne, podczas gdy w 1609 roku było ich już 246, w tym 16 majątków szlacheckich[9].

Żytomierz prowadził aktywną wymianę handlową z wieloma miastami Litwy, Polski i odleglejszymi ośrodkami Europy. Dzięki samorządowi rozwijało się rzemiosło, co wydatnie wpływało na handel. W mieście nastąpił znaczący wzrost dobrobytu i rozwoju kulturalnego.

Ale pomyślność ta trwała krótko, albowiem w 1606 roku Tatarzy najechali kraj i zniszczyli Żytomierz, Kodnię, Słobodyszcze i Chwastów. W ślad za najazdem tatarskim nadeszła zaraza morowa (dżuma), która zabiła wielu mieszkańców. Według inwentarza starostwa żytomierskiego z 20 stycznia 1608 roku „mieszczanie od powinności nie byli wolni, kiedy czynsz i osypy dla starosty dawali, bojarowie i pod tę porę wolni byli, z mieszczan zaś żadnego, chyba za listem ks. Jmci starosty żytomierskiego (ks. Aleksandra z Ostroga Zasławskiego)”[10].

Według lustracji z 1615 roku mieszczanie robót żadnych nie wykonywali, oprócz „tłuki przy strawie pańskiej, dzień jeden do roku siano kosić powinni, czynsz, osep, kolędę dają. Tamże bojarów jest 9, nic nie dają prócz miodu, którego dostaje się wiader 20. A przy tym posługę wszelaką zamkową odprawować powinni. Strzelców 8, którzy względem posługi nic nie dają. Summa prowentu florenów [fl.] 474 gr 20. Wsi do starostwa tego należące: wieś Hazińce, Baranówka, Piszczewo, Staniszówka. Młyny starostwa tego: pod zamkiem na rzece Kamionce, na rzece Teterewi, we wsi Staniszowce, w Hazińcach. Summa prowentu starostwa 1912 fl. 20 groszy. A wytrąciwszy na urząd podstarościego, czeladź zamkową, więc na straż, prochy, strzelbę i na poprawę zamku i na kapłana do kościoła fl. 900, zostaje 1012 fl. 20 gr”[11].

W 1617 roku niesubordynowane tłumy zaciągnięte na wojnę moskiewską, z roty starosty owruckiego Pawła Ruckiego, spaliły i złupiły miasto[12]. „W tym czasie szlachta kijowska śród pasma napadów tatarskich i zaczynającej się swawoli kozackiej niemałemu uległa zdziczeniu. Pomiędzy innymi zasłynęli bezprawiami i łupiestwami potomkowie jednego z poważniejszych rodów tutejszych, bracia Niemiryczowie, którzy nie tylko rabowali bezbronne wioski, ale nawet w 1618 roku ośmielili się napaść na sam gród żytomierski. Wówczas namiestnik kijowski, na zasadzie postanowienia sejmowego z 1621 roku, powołał wszystkich obywateli województwa, ażeby się zjechali do Żytomierza dla zrobienia sądu nad Krzysztofem Niemiryczem, głównym sprawcą tych gwałtów i bezprawi. Krzysztof został skazany na gardło, a bracia jego Iwan, Mikołaj, Aleksander i Samuel obwołani za banitów. Krzysztof ukrywał się jakiś czas na Polesiu, ale ujęty w końcu, został z rozkazu wojewody Zamoyskiego ścięty w ostatnich dniach października 1619 roku.

Konstytucja z 1620 roku naznaczyła na dzień 14 września popis, czyli okazywanie [forma kontroli stanu bojowego – aut.] pospolitego ruszenia województwa kijowskiego pod Żytomierzem. Podług lustracji z 1622 roku miasto było porządnie zabudowane, zamek otoczony był z jednej strony wałem, z drugiej zaś wznosiła się góra prawie nieprzystępna, u stóp której płynie rzeka Kamionka. Do zamku prowadziły trzy bramy, a na węgłach wznosiło się 5 baszt. Zamek otaczał głęboki przekop, w środku zaś znajdował się obszerny dworzec [pałac] i inne zabudowania. Dochód ze starostwa wynosił 2698 fl. 26 gr 17 1/2 den. kwarty, z czego przychodziło 539 fl. 23 gr 7 1/5 den. kwarty”[13].

W 1636 roku starosta Jan Tyszkiewicz, wojewoda kijowski, wraz z żoną swą Jadwigą z Buczacza Bełżecką, zbudował w Żytomierzu klasztor dla karmelitów bosych[14].

W 1639 roku przyjechał do Żytomierza Fedor Jelec, chorąży kijowski, by dokonać spis pocztów zbrojnych wystawionych przez ziemian kijowskich[15].

Niemałego ruchu i gwaru dodawały miastu sejmiki, które się tu odbywały, a które nierzadko bywały bardzo burzliwe.

W 1640 roku Janusz Tyszkiewicz uniwersałem zwołał szlachtę województwa, ażeby w oznaczony dzień zebrała się zbrojnie pod Żytomierzem przeciwko Samuelowi Łaszczowi, jako banicie i człowiekowi ukaranemu infamią, który był zakałą województwa, napadał na dobra szlachty i drwił sobie z wyroków trybunalskich. Szlachta pod wodzą wojewody wyruszyła do Makarowa, miejsca pobytu banity, jednak nie zastała go w domu, gdyż ostrzeżony wcześniej, ukrył się[16].

„W 1648 roku Rzeczpospolita była jednym z najsilniejszych państw w Europie – pisze Natalia Jakowenko, profesor Akademii Mohylańskiej w Kijowie. – Jej sąsiedzi na zachodzie – Niemcy i Szwecja – legli w gruzach, spustoszeni po okropnej wojnie trzydziestoletniej w latach 1618-1648. Na wschodzie państwo moskiewskie również jeszcze nie podniosło się z ran spowodowanych wojną smoleńską. Był to czas »wielkiej smuty« i napięć. Na południu niezwyciężona niegdyś Turcja przeżywała ciężkie czasy: bunty janczarskie osłabiły tron, kraj był spustoszony przez bandy zubożałych chłopów-wojowników – Timariotów, a wydatki państwa niemal podwójnie przekraczały zyski. Tymczasem Rzeczpospolita, która rozszerzyła swoje posiadłości od Bałtyku do Morza Czarnego i wsławiła się w pierwszej połowie XVII wieku serią błyskotliwych zwycięstw wojskowych nad Rosją i Turcją, wyglądała imponująco. Stłumienie Kozaków ukraińskich po wojnach lat 20. i 30. XVII wieku wydawało się być ostateczne, gospodarka i handel rozwijały się, a życie społeczno-polityczne tchnęło harmonią”[17].

Włodzimierz Iszczuk

PRZYPISY

  1. Volumina Legum, t. 2, s. 159-160.
  2. Marian Dubiecki, Na Kresach i za Kresami. Wspomnienia i szkice, Kijów 1914.
  3. Volumina Legum, t. 2, s. 159-160.
  4. Kostrycia, R. Kondratiuk, Żytomierz: Podręcznik krajoznawstwa, wyd. II poszerz. i popr., Żytomierz 2007, s. 464. (Костриця М.Ю., Кондратюк Р.Ю., Житомир: Підручна книга з краєзнавства, 2-е вид., випр. й доп., Житомир 2007, с. 464).
  5. Aleksander Walerian Jabłonowski, Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów-Bracław), t. 1, s. 13, 33.
  6. Aleksander Walerian Jabłonowski, Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów-Bracław), t. 1, s. 25.
  7. Mychajło Hruszewski, Historii Ukrainy-Rusi, t. 7, rozdz. IV, s. 5. (М. Грушевський, Історія України-Руси, t. 7, pозділ IV, c. 5).
  8. Witalij Szczerbak, Ordynacja komisji żytomierskiej 1614, [w:] Encyklopedia historii Ukrainy, (red.) W. A. Smolij, К. 2005, t. 3, s. 672. (В.О. Щербак, Житомирської комісії ординація 1614, [b:] Енциклопедія історії України, (ред.) В. А. Смолій, К. 2005, t. III, c. 672).
  9. Kostrycia, R. Kondratiuk, Żytomierz: Podręcznik krajoznawstwa, wyd. II poszerz. i popr., Żytomierz 2007, s. 464. (Костриця М.Ю., Кондратюк Р.Ю., Житомир: Підручна книга з краєзнавства, 2-е вид., випр. й доп., Житомир 2007, с. 464).
  10. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911;
  11. Aleksander Walerian Jabłonowski, Lustracye królewszczyzn ziem ruskich Wołynia, Podola i Ukrainy z pierwszej połowy XVII wieku, s. 78-79.
  12. Opis akt., Nr 13, s. 58.
  13. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911.
  14. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911;
  15. Opis akt., Nr 17, s. 22.
  16. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911.
  17. Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku, Lublin 2000.