Po zniszczeniu miasta przez wojska rosyjskie „lud rozbiegły zaczął wracać do swoich popielisk, ale zaledwie rozpoczął się krzątać około odbudowy swych domów, zaczął się szerzyć w tymże jeszcze roku głód. Bernardyni, których kościół nie zgorzał, karmili głodnych. Na domiar nieszczęścia wybuchła jeszcze po całym kraju morowa zaraza, która zdziesiątkowała ludność. Po tej zarazie Żytomierz przez lat kilkanaście dźwigał się z ruiny i odbudowywał. W roku 1772 odbyły się tu już sejmiki.

Akta grodzkie kijowskie, znajdujące się w Żytomierzu podczas pogorzeli miasta, ocalił Józef Polanowski, który je wyniósł z miasta i z nimi ukrywał się po lasach i odludnych miejscach. Zwrócone do Żytomierza około 1774 roku, zostały złożone tymczasowo w domu jezuitów suprymowanych”[1].

Konstytucja sejmowa 1775 roku utworzyła dwie nowe kasztelanie: żytomierską i owrucką, wyznaczając miejsce kasztelanowi żytomierskiemu po łukowskim, owruckiemu zaś po żytomierskim[2]. „Kasztelanem żytomierskim mianowany został Onufry Bierzyński, starosta szawelski. Po zniesieniu jezuitów Komisja edukacyjna [Komisja Edukacji Narodowej – aut.] ustanowiła w Żytomierzu szkołę wydziałową, która w 1784 roku liczyła do 600 uczniów. W 1776 roku dozwolono zaprowadzić misję ruską i seminarium, wskutek czego założono fundamenty cerkwi. Zamiast uiszczania powinności, zobowiązali się mieszczanie w 1782 roku płacić staroście rocznie 4072 zł”[3].

Rosja była bardzo zaniepokojona inicjatywami Sejmu Czteroletniego, który miał zmodernizować państwo polskie. By zdestabilizować jego prace, zainspirowała na Kijowszczyźnie, Podolu i Wołyniu tzw. społeczny ruch wsparcia prawosławia. Zgodnie z tajnym rozporządzeniem Świątobliwego Synodu Rządzącego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, na przywódcę tego „ruchu” został powołany słucki archimandryta, biskup Cerkwi prawosławnej w Polsce Wiktor Sadkowski. W 1788 roku objeżdżał on swoją eparchię, aby podżegać do nienawiści i prowokować chłopów do buntu wobec rządu polskiego, szlachty i Kościoła katolickiego. Z tego powodu w latach 1788-1789 we wschodnich województwach Rzeczypospolitej miały miejsce wydarzenia, znane jako „trwoga wołyńska”.

Na szczęście, polski rząd niezwłocznie stłumił zamieszki. Aby zapobiec kolejnym wystąpieniom, aresztowano Sadkowskiego. Uchwalono również wydalenie z kraju wszystkich rosyjskich prowokatorów – wędrownych mnichów i kupców. Miejscowa szlachta przygotowywała się do obrony. Na przykład, szlachta powiatu żytomierskiego skierowała pismo do rządu, domagając wysłania wojska dla ochrony interesów państwa. Na Kijowszczyźnie, Podolu i Wołyniu przeprowadzono mobilizację, tworzyły się uzbrojone oddziały samoobrony. Na szczęście, nie doszło do rozlewu krwi. Rząd kontrolował sytuację[4].

Stanisław August Poniatowski przywilejem z 1789 roku pozwolił Janowi Danielowi Wadzlowi na założenie w Żytomierzu apteki[5].

„Lustracją z 1789 roku objęte są włości do starostwa należące: Staniszówka, Sielec alias Słoboda Zateterowska, Psyszcza, Albinówka, Pobitówka, Bohdanówka, Baraszówka, Sokołowa Góra, Ważków, Hazynka; dochód wynosi zł 39 351 gr 20.

»W gruncie starostwa ruda żelazna górna znajduje się w obfitości dostarczającej na rudnie i żelaza z niej miernej dobroci wychodzą. Pierwsza rudnia stara na Teterowie. Druga nad rzeką Leśną przy Baraszówce. Trzecia nowa na Kamionce, powyżej przedmieścia«.

Magistrat podał takowe zażalenia: „miasto mogłoby się znacznie dźwignąć i być pomocą Rzeczypospolitej, gdyby tylko Komisya skarbu koronnego raczyła z dobrotliwej łaski swojej zapobiedz nieustającej krzywdy, dla czego coraz to bardziej do upadku nachyla się z przyczyn następujących: jurydyka pojezuicka jest na wielkiej przeszkodzie dla miasta, ponieważ za teraźniejszego dzierżawcy nietylko propinacya założona, ale wszystkie rzemiosła i handel, t.j. rzeźnia, świece, chleb, dziegieć, smoły i inne rzeczy sprzedają, a żadnego podatku do miasta nie płacą. Niesie więc magistrat prośbę: aby ta jurydyka mogła być do miasta przywrócona, oświadcza, oraz płacić procent. Żydzi żadnych praw do siedzenia w mieście nie mieli i nie mają, nawet żadna rewizya ani prywatne inwentarze biercze bytności Żydów nie opisują; znać dopiero na początku wieku teraźniejszego naród żydowski zaczął pod protekcyą starostów osiadać. Lustr. z 1765 r. pierwszy raz Żydów zastawszy, zł. 1000 posiedzielszczyzny, czyli czynszu od nich, przeznaczyła. Bóżnicę między katedrą i kościołem pojezuickim, przy samym rynku, murować zaczęli, gdzie domów kilka umieścić by się mogło, a na to mieszczanie z boleścią patrzyć muszą. Czynszu płacą tylko 1000 zł. za stokilkadziesiąt domów, to i po zł. 10 nie wynosi, a mieszczanie po zł. 24 płacić muszą; cechy swoje ustanowili i t.d.«”[6].

W 1768 roku Żytomierz miał 2500 domów[7].

Sejm przeprowadził radykalne reformy społeczno-gospodarcze. W ramach tych zmian 3 maja 1791 roku została uchwalona pierwsza w Europie konstytucja. W przyjęciu Ustawy Rządowej uczestniczyli także posłowie z województwa kijowskiego, wybrani na sejmiku w Żytomierzu.

W 1792 roku odbył się w Żytomierzu ostatni sejmik[8].

Uchwalenie Konstytucji 3 maja skłoniło Rosję i Prusy, zaniepokojone wizją silnej Polski, do ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Katarzyna II potrzebowała tylko pretekstu, aby rozpocząć interwencję. Niestety, grupa zdrajców pomogła w legitymizacji tej agresji. Wrogo nastawieni do reform magnaci, ze Stanisławem Szczęsnym Potockim i Ksawerym Branickim na czele, udali się do Katarzyny II z ofertą zorganizowania konfederacji targowickiej, którą zawiązano 27 kwietnia 1792 w Petersburgu[9].

Rozpoczęła się wojna w obronie Konstytucji 3 maja[10]. Sejm Czteroletni powierzył Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu naczelne dowództwo nad armią. Do kraju przybyli służący wcześniej w obcych wojskach dowódcy: książę Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko oraz Jan Henryk Dąbrowski. Wodzem armii mianowano królewskiego bratanka, młodego księcia Józefa Poniatowskiego.

Główną areną działań zbrojnych była Litwa i Wołyń. W nocy z 18 na 19 maja 1792 roku granicę Rzeczypospolitej przekroczyły cztery korpusy rosyjskie. Pierwsze walki z najeźdźcami odbywały się w pobliżu Żytomierza. Poniatowski próbował stawić czoła agresorom, lecz zmuszony został do odwrotu, podczas którego wielokrotnie podejmował starcia, opóźniając ofensywę Rosjan. Początkowo wycofywano się na Lubar i Połonne. Strona polska poniosła straty pod Ostropolem i Sieniawką. Pod Lubarem Polacy wydostali się z okrążenia dzięki zręcznym manewrom Tadeusza Kościuszki.

Jednak wojna zakończyła się kapitulacją Rzeczypospolitej. 24 lipca 1792 roku król Stanisław August Poniatowski przystąpił do konfederacji targowickiej i rozkazał armii złożyć broń. Zawiódł też sojusznik pruski, który wbrew wcześniejszym zapewnieniom nie wsparł działań wojsk polsko-litewskich. Ostatnim akordem tej wojny było zwycięstwo korpusu księcia Józefa Poniatowskiego w bitwie pod Markuszowem 26 lipca.

W tych warunkach już nic nie mogło uratować rozdartego kraju. Rzeczpospolita Obojga Narodów stanęła na skraju przepaści. 23 stycznia 1793 roku Rosja i Prusy podpisały konwencję o rozbiorze Polski. Rosja zajęła tereny południowo-wschodnie dawnej Korony Polskiej oraz ziemie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dwa lata później Rzeczpospolita na 123 lata zniknęła z mapy świata.

Włodzimierz Iszczuk

PRZYPISY

  1. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911.
  2. Volumina Legum, t. VIII, s. 112.
  3. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911.
  4. Kostrycia, R. Kondratiuk, Żytomierz: Podręcznik krajoznawstwa, wyd. II poszerz. i popr., Żytomierz 2007, s. 464. (Костриця М.Ю., Кондратюк Р.Ю. Житомир: Підручна книга з краєзнавства, 2-е вид., випр. й доп., Житомир 2007, с. 464).
  5. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911;
  7. Tadeusz Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794) badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego, t. I, s. 275.
  8. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911.
  9. Według Encyklopedii PWN [https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/konfederacja-targowicka;3924883.html, dostęp data: 15.09.2021] konfederacja targowicka 1792, Targowica, to spisek magnacki w celu obalenia Konstytucji 3 maja 1791, poparty przez znaczną część szlachty, zawiązany 27 IV 1792 w Petersburgu pod patronatem cesarzowej Katarzyny II, ogłoszony oficjalnie 14 V w Targowicy (Ukraina).
  10. Według Encyklopedii PWN [https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wojna-polsko-rosyjska;3997499.html, dostęp data: 15.09.2021] wojna polsko-rosyjska 1792, zw. też wojną w obronie Konstytucji 3 maja, to wojna między Polską a Rosją popierającą konfederację targowicką 1792.