Po najeździe tatarskim, Żytomierz został odbudowane i wzmocnione przy wsparciu wielkiego księcia Litwy Aleksandra Jagiellończyka, który przez pewien czas mieszkał w Żytomierzu. Nawiasem mówiąc, przyszły polski władca podarował miastu „dzwon bojowy”[1]. 12 grudnia 1501 roku Aleksander Jagiellończyk w katedrze na Wawelu został koronowany na króla Polski, a już 30 grudnia w celu ożywienia handlu wewnętrznego zwolnił żytomierskich mieszczan od wszelkich myt, ceł i targowego. Jednak nakazał im informować wójta o kupcach odwiedzających miasto i Kozakach, którzy musieli płacić wielkie podatki od handlu[2]. Wkrótce Żytomierz stał się ważnym ośrodkiem handlowym, rzemieślniczym i administracyjnym.

Należy zauważyć, że twierdza żytomierska niejednokrotnie doznawała uszczerbku w wyniku przypadkowych pożarów. Na przykład w roku 1552, za panowania starosty Dmitra Kmicica, zamek „sam po sobie od przygody zgorzał”[3]. Na szczęście Żytomierz, jak mityczny feniks, powstawał z popiołów.

W latach czterdziestych XVI wieku miejscowy architekt Symon Babiński wraz z wojewodą wołyńskim i starostą Żytomierza Boguszem Korzeckim znacznie przebudowali zamek. Miasto zostało również zmodernizowane i wzmocnione. Stało się solidną średniowieczną fortyfikacją, usytuowaną nad wysokim urwiskiem. Grube mury miejskie były otoczone fosą napełnioną wodą. Zamek dysponował potężną artylerią, na którą składały się cztery ciężkie działa i pięć taraśnic (rodzaj lekkiego długolufowego działa strzelającego spoza drewnianej zasłony, tzw. tarasu). W mieście stacjonował także silny garnizon żołnierzy.

Informację o modernizacji zamku żytomierskiego podają źródła pisane, zwłaszcza dokumenty lustracji przeprowadzonej przez Lwa Patrykiewicza Tyszkiewicza, wysłanego przez Zygmunta Augusta do wizytacji zamków hospodarskich na Wołyniu i Kijowszczyźnie. Dokument potwierdza, że budowla w owym czasie znajdowała się w dość dobrym stanie.

Według zapisów fortyfikacja była zbudowana na terenie o powierzchni ok. 2 ha i miała kształt nieregularnego sześciokąta z trzema bramami i pięcioma narożnymi wieżami. W obrębie murów miejskich znajdowały się: siedziba starosty, kościół oraz zabudowania gospodarcze i pomieszczenia magazynowe z obfitymi zapasami żywności. Most wiszący nad urwiskiem łączył zamek ze światem zewnętrznym. Oprócz tego Żytomierz posiadał szeroko rozgałęzioną sieci tuneli podziemnych.

„Rewizor znalazł budowę dość dobrą, wszakże utrzymywaną niedbale, a nawet niezupełnie wykończoną. Ziemianie z mieszkańcami skarżyli się, że starosta, mając ze skarbu pieniądze na budowę, przymuszał ich do roboty bezpłatnej.

W nowo zbudowanym zamku było 45 horodni, 4 wieże i 2 baszty. Ale w czasie rewizji nie były jeszcze wszystkie rozebrane pomiędzy ziemian i mieszczan. Mieszczan było 49 domów oraz 11 strzelców i sług zamkowych. Panów i ziemian, trzymających dobra ciążące do zamku, było 22; mieli oni 39 siół z 104 poddanymi.

Utrzymywanie mostu należało do mieszczan. Stałego zaopatrzenia w żywność zamek nie posiadał wcale. Zasób broni i amunicji na zamku wcale był niedostateczny, zwłaszcza zaś zupełnie brakowało prochu ruszniczego. Puszkarz był tylko jeden. Do zamku należały dwa młyny i stawy. Mieszczanie żadnej opłaty na zamek nie dawali, tylko obowiązani byli siano kosić jeden dzień do roku, tak że połowa ich kosiła, druga zaś zgrabiała. Nadto z kolędą i wielkanocnym do starosty chodzili, a gdyby karczmy w swych rękach mieli, winni byli dawać kapszczyznę [podatek za prawo pędzenia wódki lub piwa]. Sługi zamkowe (siedmiu) koniem tylko służyli, nic nie płacąc; trzymający zaś ziemie hospodarskie dawali daniny na monaster pieczerski w Kijowie, lub bojarom miejscowym”[4].

W owym czasie miasto odgrywało rolę strategicznie ważnego posterunku na południowych granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Według historyka Mychajła Hruszewskiego: „Za pomocą funduszy rządowych – ze względów strategicznych – urzędnicy wysokiej rangi w pierwszej połowie XVI wieku odnowili takie zamki na granicy, jak Kijów, Oster, Kaniów Czerkasy, Żytomierz”[5]. Inny historyk Iwan Krypjakewycz twierdził, że w tamtych czasach forteca żytomierska miała największą powierzchnię wśród zamków usytuowanych na ziemiach ukraińskich. Według niego zamek liczył 130 m długości i115 m szerokości[6].

W 1544 roku Sebastian Münster, niemiecki geograf i kartograf, umieścił Żytomierz na mapie Europy[7]. W tym samym roku sejm piotrkowski zatwierdził dla żytomierzan nowy przywilej, zgodnie z którym nie tylko książęta i szlachta, ale także zwykli mieszczanie byli zwolnieni od podatku na rzecz naprawy zamku i fortyfikacji.

„Podczas rewizji z 1552 roku, za dzierżenia Dymitra Sanguszkowicza, zamek stał nad rzeką Kamionką. Była w nim cerkiew św. Spasa. Zamek potrzebował już naprawy. Wyłamywano się też i od stróży polnej, która bywała w 20 milach od zamku. Skarżyli się, że po pożarze zamku kniaź Konstanty Ostrogski wziął śpiży zgorzałej, działowej i dzwonowej 20 wozów i odwiózł ją do zamku swego w Połonnem”[8].

W 1568 roku w Krasnymstawie na Lubelszczyźnie król polski Zygmunt II August zatwierdził decyzję, zgodnie z którą żytomierscy mieszczanie zostali zwolnieni z ceł i podatków[9]. Przywileje te w znacznym stopniu przyczyniły się do ożywienia gospodarki miasta. Żytomierz stał się ważnym ośrodkiem handlowym, rzemieślniczym i administracyjnym. Miasto było także strategicznie ważnym przyczółkiem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednak naprawdę epokowa zmiana w historii Żytomierza nastąpiła dopiero 19 lat później.

Włodzimierz Iszczuk

PRZYPISY

  1. Oleg Malczenko, Ufortyfikowane osady województw bracławskiego, kijowskiego i podolskiego z XV − połowy XVII wieku, Kijów 2001 (Мальченко О. Є., Укріплені поселення Брацлавського, Київського і Подільського воєводств ХV − середина XVII століть, К. 2001, 378 с.).
  2. Archiwum Rosji Południowo-Zachodniej, cz. VII, t. 1, s. 135;
  3. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911.
  4. Aleksander Walerian Jabłonowski, Rewizya zamków ziemi wołyńskiej w połowie XVI wieku, [w:] Źródła dziejowe, t. 6, Warszawa 1877.
  5. Mychajło Hruszewski, Kozacy na Ukrainie, [w:] Prace: w 50 tomach, (red.) P. Sochań, Lwów 2009, t. 9, s. 266-273 (Михайло Сергійович Грушевський, Козацтво на Україні, [в:] Твори: у 50 т., (голов. ред.) П. Сохань, Львів 2009. t. 9, c. 266-273).
  6. Krypjakewycz., B. Hnatewycz, Z. Stefaniw i in., Historia wojska ukraińskiego (od czasów książęcych do lat 20. XX wieku), wyd. IV poszerz. i popr., Lwów 1992, s. 702. (І. Крип’якевич, Б. Гнатевич, З. Стефанів та ін., Історія українського війська (від княжих часів до 20-х років ХХ ст.), 4-те вид., змін. і допов., Львів 1992, 702 с.).
  7. Sebastian Münster, Cosmographia, https://en.wikipedia.org/wiki/Cosmographia_(Sebastian_M%C3%BCnster) [dostęp data: 15.09.2021].
  8. Józef Krzywicki, „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, t. 14, s. 904-911;
  9. Kostrycia, J. Kondratiuk, Żytomierz: Podręcznik krajoznawstwa, wyd. II poszerz. i popr., Żytomierz 2007, s. 464. (Костриця М.Ю., Кондратюк Р.Ю., Житомир: Підручна книга з краєзнавства, 2-е вид., випр. й доп., Житомир 2007, 464 с.).