ŻYTOMIERSKI ZAMEK OBRONNY, RYSUNEK JURIJA DUBININA

Pierwsze wzmianki o Żytomierzu w źródłach pisanych związane są z ekspansją książąt litewskich z dynastii Giedyminowiczów. Według drugiej kroniki litewsko-ruskiej w 1320 roku wielki książę litewski Giedymin (Gediminas) uwolnił Żytomierz spod panowania Złotej Ordy. Rosyjski historyk Nikołaj Michajłowicz Karamzin tak pisał o tym wydarzeniu: „Ten dzielny rycerz w 1319 roku po zwycięskim zakończeniu wojny z Zakonem niezwłocznie udał się do Włodzimierza [Wołyńskiego – aut.] […] Gród poddał się […] Gdy tylko nadeszła wiosna [w 1320 roku – aut.], a ziemia pokryła się trawą, Giedymin z nowym zapałem wyszedł w pole, zajął Owrucz, Żytomierz, miasta kijowskie i udał się nad Dniepr […] obległ Kijów. Jednak mieszkańcy nie tracili nadziei i dzielnie odparli kilka ataków, wreszcie, nie widząc pomocy […] i wiedząc, że Giedymin okazuje łaskę zwyciężonym, otworzyli bramy. Duchowieństwo wyszło z krzyżami i ludzie przysięgali wierność księciu Litwy, który uratował Kijów od jarzma Mogołów”[1]. Jednak poważni historycy kwestionują tę datę.

Jak pisał polski encyklopedysta Józef Krzywicki, „Latopis hustyński kładzie go pod rokiem 1304-1305, kronika Bychowca zamilcza o dacie, Strykowski [Matys Strykowski (1547-między 1586 a 1593), historyk i poeta, dyplomata, kanonik – aut.] naznacza rok 1320, zaś rękopis meżyhorski kładzie wypadek ten pod rok 1333. Kilku badaczy oceniało krytycznie fakt zajęcia Kijowa, a tym samym i Żytomierza przez Giedymina.

Już Karamzin, dostrzegłszy w relacji kronikarzy wiele anachronizmów i sprzeczności, podał datę w wątpliwość. K. Stadnicki [Kazimierz Piotr Stadnicki (1808-1886), historyk, heraldyk, prawnik], nie odrzucając samego faktu, datę tylko Strykowskiego przenosi pod rok 1333, idąc w tym za rękopisem meżyhorskim. Prof. Antonowicz [Włodzimierz Antonowicz (1834-1908), ukraiński historyk, archeolog, etnograf pochodzenia polskiego] nie tylko odrzuca daty podane przez latopis hustyński i Strykowskiego, ale nawet obala sam fakt zajęcia Kijowa w tej epoce […]”[2].

Następna pisemna wzmianka o Żytomierzu, pochodząca z roku 1362, też znajduje się w Latopisie hustyńskim. W roku tym wielki książę litewski Olgierd Giedyminowicz (Algirdas) pokonał Tatarów w bitwie nad Sinymi Wodami, w wyniku czego księstwo kijowskie wraz z Żytomierzem stało się częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego[3]. Jednak w owym czasie pozycja Litwinów na Rusi była bardzo niestabilna.

Laury wyzwoliciela miasta spod jarzma Złotej Ordy przypadły innemu wielkiemu księciu litewskiemu – Witoldowi Kiejstutowiczowi (Vytautas). Litewsko-ruska kronika podaje, że „wiosną 1392 roku Witold poszedł i wziął miasta Żytomierz i Owrucz”.

Tak więc rok 1392 można uznać za przełomowy, gdyż wtedy właśnie Żytomierz wyszedł z mroków dziejów i wkroczył na arenę burzliwej historii Europy Wschodniej. Był to czas jego wyzwolenia od barbarzyńskich hord euroazjatyckich, a także jego integracji z europejskim Wielkim Księstwem Litewskim.

Warto również przypomnieć, że w owym czasie Wielkie Księstwo Litewskie połączone było z Polską związkami sojuszniczymi i dynastycznymi. Siedem lat wcześniej (14 sierpnia 1385 roku) w litewskim miasteczku Krewie (dziś Białoruś) został podpisany traktat, który dziś traktowany jest przez historyków jako unia personalna Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Stąd Żytomierz pojawia się na kartach światowej historii jako miasto, które było rządzone przez króla polskiego. Zgodnie z układem podpisanym w Krewie książę litewski Jagiełło poślubił polską królową Jadwigę, w wyniku czego on i jego potomkowie uzyskali tron polski. Od tego czasu oba kraje Europy Wschodniej były w ścisłej dynastycznej, a po 1569 roku, politycznej unii. Tym samym europeizacja Żytomierza jest ściśle związana z chwalebną królewską dynastią Jagiellonów[4].

Za rządów Włodzimierza Olgierdowicza w Kijowie w Żytomierzu stał już zamek obronny, kiedy go w 1394 roku Witold musiał zdobywać, po czym oddał go bratu stryjecznemu Świdrygielle, a Włodzimierzowi przekazał w zamian Kopyl. Notatka zachowana w tajnym archiwum królewieckim o zamkach i ziemiach należących do wielkiego księcia Litwy i Rusi Świdrygiełły w 1402 roku wymienia m.in. Żytomierz.[5]

W 1399 roku po klęsce wojsk wielkiego księcia Witolda w bitwie z hordami emira Edygeja Tatarzy dowodzeni przez chana Białej Ordy Temüra Kutługa zaatakowali i zniszczyli Żytomierz[6]. Jednak zwycięstwo militarne, jak to nierzadko bywa, nie przełożyło się na dyplomatyczne i geopolityczne. Witoldowi udało się zamienić porażkę w sukces, do czego wykorzystał wewnętrzne spory w obozie tatarskim. Wspierając Chanat Krymski w dążeniu do niepodległości i przyczyniając się do podziału Złotej Ordy, zorganizował ekspansję Wielkiego Księstwa Litewskiego aż do Morza Czarnego. Był to bezprecedensowy geopolityczny przełom, który kilka wieków później zdołała powtórzyć tylko rosyjska caryca Katarzyna II [prawdziwe imię: Sophie Friederike Auguste zu Anhalt-Zerbst-Dornburg].

Po śmierci Witolda nie było godnego męża stanu zdolnego kontynuować jego skuteczną politykę. Chanat Krymski – jak na ironię – stał się poważnym zagrożeniem dla południowych granic państwa. Linia obrony kraju ponownie przesunęła się znad Morza Czarnego ku północy i została ustalona na linii zamków: Winnica, Bracław, Czerkasy i Kaniów. Żytomierz znów stał się miastem niemal nadgranicznym, oddalonym od Dzikich Pól zaledwie o 100 km. Stąd wynikało jego strategicznie ważne położenie dla obrony państwa.

Ciekawy szczegół. W roku 1429 Władysław Jagiełło przyjechał do Łucka na zjazd monarchów europejskich, a że król niemiecki, czeski i węgierski Zygmunt spóźnił się z przybyciem, „Władysław z Łucka na łowy ku Żytomierzowi wybiegł: zawiadomiony o zbliżeniu się jego, powrócił co rychlej”[7].

Odbudowany po najeździe Edygeja Żytomierz stał się jednym z największych miast w Wielkim Księstwie Litewskim. Przez pewien czas przeżywał niespotykany wzrost gospodarczy. Stało się to możliwe dzięki polityce polskiego króla Kazimierza IV Jagiellończyka, który nadał Żytomierzowi znaczne przywileje handlowe. Miasto stało się ważnym ośrodkiem handlowym, związanym z wieloma europejskimi centrami. Na przykład, prowadziło ożywiony handel z Gdańskiem – jednym z największych i najbogatszych portowych miast Europy Wschodniej[8]. W owym czasie Żytomierz intensywnie rozrastał się i rozwijał. Krzywicki pisze: „Kazimierz Jagiellończyk w przywileju z 1444 roku pomieścił Żytomierz w liczbie 15 celniejszych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego” [9].
W 1444 roku król Kazimierz Jagiellończyk zatwierdził dla Żytomierza prawo samorządu lokalnego, znane w historii Europy jako prawo magdeburskie. Warto zauważyć, że po raz pierwszy miasto uzyskało je w 1432 roku, ale z powodu trudnej sytuacji politycznej zostało ono zatwierdzone dopiero 12 lat później. Od tego czasu Żytomierz stał się wolnym miastem, które już nie podlegało jurysdykcji książąt, magnatów i szlachty. Nawiasem mówiąc, Kijów otrzymał prawo do utworzenia własnego samorządu dopiero pół wieku później[10].

W 1467 roku Tatarzy zawołscy, przeprawiwszy się przez Dniepr, kraj koło Żytomierza i cały Wołyń spustoszyli i 10 tys. ludzi zapędzili w jasyr.

W 1471 roku Żytomierz (wraz z Owruczem, Kijowem, Kaniowem i Czerkasami) stał się siedzibą starostwa oraz miastem powiatowym nowo założonego województwa kijowskiego. Ambasador wenecki Ambrogio Contarini, przejeżdżając w 1474 roku, w czasie swej podróży na Wschód w drodze do szacha perskiego, przez Żytomierz, zapisał w swoich wspomnieniach: „miasto ufortyfikowane, z drewnianymi zabudowaniami”[11].

Twierdza żytomierska stopniowo rosła i rozwijała się. W mieście kwitło rzemiosło i handel. Lustracja ziemi kijowskiej z około 1471 roku przedstawiała taki stan Żytomierza: „Zamek Żytomierz, a na zamku cztery armaty wielkie, a pięć taranów, a czeladzi: dwu parobków i dwie ich żony, i troje dzieci małych; a wołów 15; gęsi i kury są; siewnej paszy dosyć, po jednym pługu i po jednej tłoce. W mieście 12 karczem, z nich idzie na rok po kopie groszy płaty, a myta do ośmiu kóp groszy przyjdzie, skoro spokojnie, z czego połowa na cerkiew kapłanowi idzie. W Żytomierzu sług piętnaście z hultajami, a dwóch ludzi ciągłych dają podymszczyznę. Do zamku należały sioła: Romerowo, Łowkowo, Krosznia, dwór z pasznią Korostyszewo, sioło Kotelnia, Bardwików, Rudniki, sieliszcze Żerdenów (dziś Chałaimgródek), sioło Iwankowo i Zwiniacze”[12]. Najprawdopodobniej jest to najstarszy opis Żytomierza.

Rozwój i wzrost gospodarczy Żytomierza był jednak utrudniony ze względu na szereg okoliczności strategicznych i geopolitycznych. W owym czasie na wschód od Wielkiego Księstwa Litewskiego pojawił się poważny konkurent – lennik Złotej Ordy – Księstwo Moskiewskie.

Włodzimierz Iszczuk

PRZYPISY

  1. Nikołaj Michajłowicz Karamzin, Historia państwa rosyjskiego, t. 4, s. 270-271.
  2. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911.
  3. Ibid.
  4. Układ w Krewie, Muzeum Historii Polski, https://muzhp.pl/pl/e/3/uklad-w-krewie [dostęp: 15.09.2021].
  5. Ignacy Daniłowicz, Skarbiec diplomatów papiezkich, cesarskich, krolewskich, książęcych, Wilno 1860, t. I, s. 331.
  6. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911.
  7. Łukasz Gołębiowski, Dzieje Polski za Władysława Jagiełły i Władysława III-go, Warszawa 1846, t. 1, s. 335.
  8. Theodor Hirsch, Danzigs Handels- und Gewerbegeschichte, Lipsk 1858, s. 175.
  9. Józef Krzywicki, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, s. 904-911;
  10. Ibid.
  11. Ambrogio Contarini, Podróż do Persji, http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Kontarini/frametext1.htm [dostęp: 15.09.2021].
  12. Archiwum Rosji Południowo-Zachodniej, cz. VII, t. 2, s. 75.