O Karolu Różyckim w 190-lecie Powstania listopadowego (na Wołyniu!)

„Ktokolwiek czytał Pamiętniki Jazdy Wołyńskiej i wspomnienia jego emigracyjnych przyjaciół miał uczucie, że zbliża się do czegoś większego, niż nauka, talent i sława, bo do wielkiej duszy ludzkiej. Uczucie to mieli także spółcześni; miał je Adam Mickiewicz”.

Ilekroć myślę o Karolu Różyckim – i jego synu Edmundzie! – przychodzą mi do głowy słowa z przepięknie przez Mickiewicza przepolszczonej powieści poetyckiej – bo tak się to fachowo nazywa – Giaur. Oto w kongenialnej wobec oryginału wersji możemy przeczytać następujące, wielce wymowne słowa: „walka o wolność, gdy się raz zaczyna/ z ojca krwią spada dziedzictwem na syna”. Jaki ma to związek z obu Różyckimi? W zasadzie należy powiedzieć, że ścisły! Edmund (1827-1893) był faktycznym kierownikiem powstania styczniowego na Ukrainie, a dokładniej na Wołyniu, gdzie sformował pułk jazdy; Karol natomiast w tych samych okolicach dowodził pułkiem jazdy w powstaniu listopadowym. Gdyby znał ich Plutarch, uczyniłby ich bohaterami swych Żywotów Równoległych – albo nie uwierzył, że chodzi o dwie różne osoby.

POCZĄTKI KARIERY WOJSKOWEJ. POWRÓT NA WOŁYŃ

To był chrzest bojowy. Potem przyszła wojna z Rosją, w czasie której wziął udział w niezbyt szczęśliwie rozegranej bitwie pod Mirem. W dalszym toku działań trafił do niewoli, zakończonej, jak pisze autor biogramu Różyckiego w Polskim Słowniku Biograficznym, „w niewyjaśnionych okolicznościach”. Odbył wszystkie pozostałe kampanie napoleońskie, tj. sasko-niemiecką oraz – najsmutniejszą – kampanię 1814 roku, zwieńczoną abdykacją Cesarza. Jest wówczas podporucznikiem, czyli piastuje najniższą, ale jednak oficerską szarżę. Piszemy o tym wszystkim we wspomnieniu człowieka zasłużonego w powstaniu listopadowym i w okrągłą rocznicę tegoż, aby pokazać – jak nakazuje dobry obyczaj historyczny – jakie były początki tej błyskotliwej kariery wojskowej.

To że przebył jej stopnie od ułana świadczy o dwu ważnych kwestiach. Po pierwsze Różyccy musieli być zamożni na tyle, by opłacić konia z rzędem – inaczej było niezwykle trudno zostać kawalerzystą. Nie należeli zatem do szlachty drobnej – ale też i nie na tyle zasobnej, by móc opłacić, czyli wystawić część pułku – nie mówiąc już o jego całości. Tzw. średnia szlachta – a więc i Różyccy – stanowiła w zgodnej opinii historyków najbardziej patriotycznie usposobioną część polskiego społeczeństwa. Po drugie fakt, iż nasz bohater zaczynał od zera oznaczał, iż ani on, ani jego rodzina nie szukali dlań protekcji. To bardzo istotna okoliczność, która w połączeniu z męstwem zapewnia rekrutowi szacunek kompanów, czy w ogóle otoczenia. Będziemy świadkami, jak bardzo czynnik ten da o sobie znać w powstaniu listopadowym.

Słowo o życiu prywatnym późniejszego generała. Czynimy to w tym miejscu, bowiem właśnie w piętnastoleciu przedzielającym ostateczny upadek Napoleona i wybuch listopadowej insurekcji rozkwitło ono nad wyraz bujnie. Jego ośrodkiem stała się Huta Cudnowska (ob. Agatówka), wieś położona malowniczo na samym skraju historycznego Wołynia. Był to mająteczek wniesiony Różyckiemu w 1822 r. przez małżonkę – Mariannę Czajkowską, siostrę Michała Czajkowskiego, późniejszego Sadyka Paszę, ważnego reprezentanta szkoły ukraińskiej polskiego romantyzmu, który notabene walczyć będzie w oddziale swego szwagra. Szwagier tymczasem doczekał się piątki dzieci. Po roku 1827, wziąwszy dymisję z wojska, oddał się wyłącznie życiu rodzinnemu oraz gospodarowaniu. Niestety, z jego dworu nie pozostał ślad, choć z dużym prawdopodobieństwem można określić, gdzie stał.

POWSTANIE LISTOPADOWE

W tym momencie opowiadania wydarzenie historyczne, jakim było powstanie listopadowe, niczym w powieści szkatułowej, splata się nierozerwalnie z opisem go dotyczącym. Chodzi o niewielką rozmiarami i kontrastowo ogromną pod względem znaczenia książeczkę Powstanie na Wołyniu, czyli Pamiętnik Pułku Jazdy Wołyńskiej, uformowanego w czasie wojny narodowej polskiej przeciw despotyzmowi tronu rosyjskiego 1831 roku; pisany przez dowódcę tegoż pułku Karola Różyckiego P. [pisownia dostosowana do reguł dzisiejszej ortografii].

Jakże wspaniałe są tytuły starych książek! Zawierają tak wiele treści, że od razu wiadomo, o czym będzie mowa. Co się tyczy tej właśnie, to ma ona jedną wielką zaletę i jedną, równie wielką wadę. Zacznijmy od pierwszej. Oto źródło opublikowanie niemal nazajutrz po opisywanych wydarzeniach, tj. w roku 1832, co, jak na wspomnienia, jest dużym ewenementem. Nie słychać tam też jeszcze echa późniejszych emigracyjnych swarów. Problem z kolei leży w tym, że mówimy tu o jedynym źródle przydatnym dla opisania kampanii oddziału Różyckiego na Wołyniu. Ową solitudo widać doskonale we wszelkich artykułach poświęconych niniejszym wydarzeniom: wszystkie cytują Pamiętnik i wszystkie po nim powtarzają, bo i cóż mają robić? Tymczasem my wolimy po prostu oddać głos bohaterowi. O tym, jak doszło do zawiązania Pułku Jazdy Wołyńskiej powiada on w następujący sposób: (kiedy wiadomo już było, że powstanie wybuchło i się utrzymało…)

„[…]starałem się wyrozumieć fabrykantów [strażników] leśnych, zawołanych strzelców, i z pociechą znalazłem, że nie mniej jak ja, kochają Polskę. Powiększyłem natychmiast wyrobek u siebie leśny, i rachowałem w okolicy trzech mil, że na pierwszą wiadomość, pod pozorem polowania w borach osiemset przeszło strzelców stanie[…]

Ostatecznie, nocą 16 na 17 maja stanęło ich znacząco mniej, ale wielką w tym rolę odegrały prewencyjne, jak byśmy dzisiaj powiedzieli, działania władz oraz fakt, iż powstanie trzeba było przełożyć ponieważ spodziewane nadejście korpusu generała Dwernickiego nie doszło do skutku. O co zresztą później miał Różycki pretensje, które sięgną apogeum w drugiej połowie lat 30., po publikacji Uwag nad wyprawą jenerała Dwernickiego na Ruś. Tymczasem, mimo ograniczonej liczby powstańców, nocą 16 na 17 maja…

„[…] zebraliśmy się w lasach korowiniec małych [właśc. Małych Korowiniec], o mil cztery od Żytomierza, miasta gubernialnego Wołynia, osadzonego działami i wojskiem, ale zebraliśmy się nie wszyscy”.

Odział skierował się w kierunku Lubara i Cudnowa, gdzie 20 maja doszło do napadu na rosyjski konwój z rekrutami – swoistego chrztu bojowego:

„pod samym Cudnowem 560 rekrutów uwolnionych, błogosławiło nam, rozsypując się w stronę lasów. Oficer konwoju wylękły, na kolanach dziękował za zostawione swoje życie, które mniej może cenił od bomazek, jakie mu kazałem powrócić – 50. Karabinów z bagnetami i tyleż z ładunkami ładownic było pierwszą naszą zdobyczą, a osiemdziesiąt czapraków nowych huzarskich robionych w Cudnowie przykryły siodła naszych jeźdźców.

A zatem pierwsze starcie i od razu zwycięstwo, które ma zawsze wielki walor ze względów psychologicznych. Potem przyszły kolejne, również zwycięskie. Szarpanie wroga, akcje dywersyjne, w tym ekspropriacyjne i inne, bezustanne manewry – taki charakter miały te zmagania. Na przykład w Ułanowie, jak powiada Różycki, „dla przecięcia komunikacji zebrana była poczta”, koni niezdolnych do transportu ludzi „użyto do wiezienia karabinów”. Ale trafiały się – a jakże! – również starcia bardziej regularne. Zwróćmy uwagę na dzień 27 maja, kiedy to w okolicach Krasnopola doszło do udanej szarży na oddział piechoty w sile około pół batalionu – dosłownie rozniesiony przy pomocy uwielbianych przez polską kawalerię lanc. Pułkownik wspominał niebawem:

 „Pamiętacie koledzy moi, że kolumna ta mała podpłynęła posoką, litość by odwracała niewinne oczy wasze od tego widoku, ale młode oczy wasze widział dużo łez, a uszy słyszały jęki waszych rodzin, które wyciskało bożyszcze tej tłuszczy. Pamiętacie, jak bracia nasi ścisnęli ich i z czworoboku w piramidę zrzucili. Pamiętacie, kiedy jeźdźcy płochliwszych koni pieszo deptali po głowach i siłą obydwu rąk wtłaczali groty po drzewca w swoje ofiary”.

Podobna guerilla nie mogła jednak trwać wiecznie. Przy małej liczebności pułku, wobec konieczności manewrowania nie przed jednym, ale większą liczbą oddziałów rosyjskich, wreszcie z nadzieją wsparcia powstania w etnicznej Polsce, 10 czerwca 1831 roku, przeprawił się Różycki przez Bug, symbolicznie kończąc wołyński etap walk. Jego dalsze losy w insurekcji to już temat na inną opowieść.

NA EMIGRACJI

Po powstaniu listopadowym przebywał w Paryżu. Przez Juliusza Słowackiego typowany był na jednego z przywódców, którzy wyprowadzić mają naród polski z domu niewoli, o czym zaświadcza wiersz Proroctwo. Słowa: „kiedy RÓŻA stanie złączona z kamieniem/, a nad nimi się dąb zakołysze/ cała emigracja zagore płomieniem/ i o paszport do Boga napisze” wbrew temu, co w tej kwestii próbują wymyślać niekiedy poloniści, stanowią czytelną aluzję do trzech popularnych wówczas wysokich rangą oficerów: Różyckiego, to już wiemy; pod dwoma pozostałymi kryptonimami – do Mikołaja Kamieńskiego i Henryka Dembińskiego. Co jeszcze ciekawsze, mowa o postaciach dowódców, w powstaniu listopadowym walczących w każdej z trzech części dawnej Rzeczpospolitej: Rusi, Korony i Litwy. Przypadek? Być może tak, ale nawet jeśli, to wtórne nadanie mu tego znaczenia ma głęboki sens w obliczu wyzwań współczesności.

„Różycki Karol – powiada jego wieloletni przyjaciel Leonard Rettel – był rosłej postaci, rysów twarzy wielkiego pokoju i powagi, niepospolitą siłę duszy objawiających, a przecież nie było tam najmniejszego cienia surowości; włos jego ciemny, po osiemdziesiątym roku życia zaledwie lekko zaczął się przesypywać siwizną. W całej postawie, w ruchu, w obliczu, w niewielu gestach, w dobitności, jaką głos jego nigdy prawie nie podniesiony nadawał wyrazom, była jakaś harmonia, jakaś całość, która zarazem i kochać go i być mu posłusznym kazała”.

Nam pozostała wdzięczna pamięć i ów pamiętnik, o którym entuzjastycznie wprost wypowiadał się sam Adam Mickiewicz w „Pielgrzymie Polskim” (nr z 4 listopada 1833 r.): „opisy Różyckiego są tak żyjące, tak malownicze, tak prawdziwe, że czytającemu zdaje się, iż nie na książkę patrzy, ale na kraj wołyński, że z kart wychodzą konie i ludzie, a wypadki toczą się przed oczyma. Zapominamy wtenczas o książce, o pisarzu; czekamy z biciem serca i bez oddechu, kto wygra bitwę, jak się skończy wyprawa?”.

Dominik Szczęsny-Kostanecki, Pamięć-Historyczna.net

KAROL RÓŻYCKI