Rok 1863 na Ukrainie

Czym było powstanie styczniowe? Ostatnim wielkim zbrojnym zrywem narodowowyzwoleńczym XIX wieku. Ta prawda jest powszechnie znana i rzeczywiście dotyka jądra problemu. Jeśli jednak spojrzeć na nie z innej, geograficznej, czy bardziej jeszcze, geopolitycznej perspektywy – obejmując całość przedrozbiorowej Rzeczpospolitej, stanowiło ono ostatnią próbę jej restauracji w granicach XVIII-wiecznych, a nawet wcześniejszych.

Celowo użyte słowo „restauracja”, kojarzące się z bezmyślną restytucją ancien régime’u, np. we Francji, stanowi intelektualną prowokację, albowiem równie dobrze można tutaj mówić o rewolucji, a w każdym razie o rewolucyjnym charakterze prowadzonych działań.

Otóż próbie terytorialnego odtworzenia Rzeczpospolitej nie towarzyszyła chęć przywrócenia dawnego systemu społeczno-politycznego. Przeciwnie, nowy byt państwowy miał przynieść dwie zasadnicze zmiany: 1) poprzez uwłaszczenie chłopów uczynić ich pełnoprawnymi obywatelami nowego państwa, 2) poprzez odwołanie się do tradycji ugody hadziackiej uzupełnić Commonwealth, dotychczas rozumiany dualistycznie jako unię, czy też „zaręczenie wzajemne” narodów polskiego oraz litewsko-białoruskiego o naród ukraiński.

Powtórzmy wyraźnie: w roku 1863 chodziło również o to, by Ukraina-Ruś stała się trzecim, równoważnym członem Rzeczypospolitej.

Organizatorzy powstania potraktowali tę sprawę bardzo poważnie. Warszawski Komitet Centralny Narodowy, sprawujący najwyższą władzę w tajemnym państwie polskim okresu przedstyczniowego owszem objął władzę nad Komitetem Prowincjonalnym Rusi, jednak mowa tu o zwierzchnictwie czysto formalnym; organ ten w zasadzie pozostawał niezależny od „centrali”. Symbolem powyższego niech będzie fakt, iż KCN na stanowisku dowódcy i przywódcy powstania na Ukrainie zatwierdził nie nominata przywiezionego z Warszawy, ale człowieka „z terenu”, który okaże się postacią absolutnie fundamentalną dla dalszych rozważań – byłego carskiego (pod)pułkownika, Edmunda Różyckiego (więcej informacji – zobacz tutaj>>>). Owoż Różycki był synem Karola – tego samego, którzy 30 lat wcześniej dowodził jednym z oddziałów irredenty listopadowej. Edmund miał zdecydować, kiedy rozpocząć wielki i czy rozpoczynać je w ogóle.

Powstanie roku 1863 wybuchło na Ukrainie 8 maja. Kilkanaście grup i zwiadów powstańczych wyruszyło w bój m.in z Kijowa, Żytomierza, okolic Zasławia, Berdyczowa i Cudnowa, a dokładniej z uroczyska Pustocha. Z trzech powodów największą rolę odegrał ostatni z wymienionych oddziałów: po pierwsze dowodził nim „szef szefów ukraińskich”, czyli Różycki, po drugie był on najliczniejszym na całej Rusi, i wreszcie po trzecie: partia ta przeszła do historii dzięki rzadkiemu w tamtych warunkach osiągnieciu – zostanie ono omówione nieco później.

Dominik Szczęsny-Kostanecki

ARCHIWUM PORTALU PAMIĘĆ HISTORYCZNA

Czasopismo „Głos Polonii”
Wydanie specjalne: HISTORIA Nr 1 / (2) 2019

Czasopismo „Głos Polonii”
Wydanie specjalne: HISTORIA Nr 2 / (2) 2020

Czasopismo „Głos Polonii”
Wydanie specjalne: HISTORIA Nr 3 / (1) 2021

BIBLIOTECZKA PORTALU PAMIĘĆ HISTORYCZNA POLSKIEGO CENTRUM MEDIALNEGO „JAGIELLONIA”