Osadnictwo tatarskie na Litwie

POTYCZKA Z TATARAMI. OBRAZ MAKSYMILIANA GIERYMSKIEGO

Badanie początków osadnictwa tatarskiego na Litwie nie jest łatwe. Wiąże się to zarówno z niedostatkiem źródeł pisanych, jak i z w niewielkim stopniu poznaną najdawniejszą historią Litwy. Bazę źródłową dotyczącą Tatarów litewskich tworzą głównie spisy (rejestry) wojska litewskiego z 1528, 1565 i 1567 r., lustracje dóbr tatarskich z 1559 i 1631 r.[1] Oraz liczne dokumenty hospodarskie wystawiane dla Tatarów litewskich a także inne dokumenty rejestrujące inne czynności prawne (np. Umowy o przeniesieniu własności nieruchomości), poświadczenia, tzn. Potwierdzenie zaistnienia pewnych okoliczności faktycznych istotnych z punktu widzenia prawa. Na materiał uzupełniający składają się informacje o osadnictwie tatarskim w Wielkim Księstwie Litewskim, tworzącym bazę dla tatarskiej wojskowości na Litwie.

Napływ ludności tatarskiej na Litwę zbiegł się w czasie z kształtowaniem się litewskiej państwowości oraz z jej ekspansją na wschód i południowy wschód ku wybrzeżom Morza Czarnego. Zajęcie przez Litwinów Kijowa około 1360 r. Oraz podbój stepów nadczarnomorskich u schyłku XIV w. sprawiły, że w obrębie tego państwa pojawiła się ludność tatarska już nie jako uciekinierzy ze Złotej Ordy, jak to miało miejsce wcześniej, ale jako ludność autochtoniczna żyjąca w stepie i na jego obrzeżach. Najwięcej jednak osiedliło się Tatarów na Litwie  w wyniku wyprawy ks. Witolda (1392 – 1430) za Don. Władca ten zmierzając do podporządkowania sobie całej Rusi za pośrednictwem Złotej Ordy, dawał schronienie na Litwie swym tatarskim stronnikom, którzy podczas licznych wojen domowych i rozgrywek politycznych zmuszeni byli uciekać ze stepów nadczarnomorskich.

Początki osadnictwa tatarskiego na ziemiach późniejszej Rzeczypospolitej na szerszą skalę datują się na koniec wieku XIV i początek XV. Choć w wiekach poprzednich istniały stosunkowo ożywione kontakty między podwładnymi władców Złotej Ordy a Litwinami i będące ich następstwem nieliczne osady tatarskie na Litwie, to o osiedlaniu się Tatarów na dającą się zauważyć skalę możemy mówić dopiero w latach panowania Kazimierza Wielkiego  a zwłaszcza Władysława Jagiełły[2]. Istotną przyczyną napływu koczowników na ziemie litewskie były konflikty religijne i walki o władzę między plemionami tatarskimi Złotej Ordy. Prześladowani poddani chanów szukali schronienia poza granicami obszaru objętego ich kontrolą, docierając na Litwę. Niejednokrotnie dochodziło też do wojskowej współpracy między wojownikami tatarskimi a Litwinami i tworzenia sojuszów przeciw Moskwie. Masowy napływ Tatarów na Litwę miał miejsce za czasów panowania księcia Witolda, władcy wyjątkowo przychylnego przedstawicielom tej nacji i umiejącego docenić znaczenie przebywania na terenie jego państwa doskonale wyszkolonych wojowników gotowych wstąpić w szeregi tamtejszych sił zbrojnych.

Wraz z nastaniem unii polsko-litewskiej Tatarzy litewscy stali się bliscy Polsce. Kolejne ich rzesze napływały nie tylko na Litwę ale i na ziemie Korony, a ich liczebność stale wzrastała. Z roku 1414 pochodzi relacja burgundzkiego rycerza Gilberta de Lannoy, który pisał: „Także przebywa w rzeczonym mieście Trokach i zewnątrz w kilku wsiach bardzo wielka ilość Tatarów, którzy tam mieszkają pokoleniami, są to zwyczajni Saraceni, nie mają nic z wiary Jezusa Chrystusa, a mają język osobny, zwany tatarskim”[3]. Tatarzy osiedlający się na Litwie otrzymywali ziemie od władcy litewskiego. Największe skupiska ludności tatarskiej w XV w. znajdowały się w Trokach, Kownie, Wilnie, Grodnie, Nowogródku i Mińsku. Tatarów osiedlano głównie w miejscowościach o dużym znaczeniu strategicznym, często na pograniczu litewsko-krzyżackim. Stanowili integralną część sił zbrojnych, używaną w walkach z najeźdźcą (w tym także z innymi Tatarami) oraz przy tłumieniu buntów chłopskich. Ci z Tatarów, którzy w przeciwieństwie do jeńców osiedlili się na Litwie dobrowolnie zagwarantowane mieli różne prawa m.in. mogli swobodnie kultywować religię islamską. Tatarzy z Litwy w 1519 r. wspominając księcia Witolda pisali o nim: On nie kazał zapomnieć o Proroku (Muhammedzie), a my do świętych miejsc oczy obracając, tak imię jego powtarzaliśmy, jak naszych kalifów. Jeńcy wojenni, czyli Tatarzy osiedlani na Litwie pod przymusem praw takich nie mieli i często zmuszano ich do zmiany wyznania. Wolni Tatarzy, wierni swej religii i tradycji dali początek grupie etnicznej (etnograficznej) Tatarów polskich. Zamieszkując Litwę i Koronę dzielili się na cztery grupy. Pierwsza z nich to Tatarzy hospodarscy, czyli wysocy rangą dobrowolni przybysze otrzymujący za służbę w wojsku spore majątki ziemskie. Druga grupa to Tatarzy kozacy, pełniący służbę w wojsku i oddziałach porządkowych w czasie pokoju, gospodarujący na niewielkich obszarach uprawnych. Grupa ta rekrutowała się spośród dobrowolnych osiedleńców o niższej pozycji społecznej i jeńców skierowanych do służby wojskowej. Trzecią grupę stanowili prości Tatarzy schwytani w niewolę będący poddanymi tatarskich hospodarów. Czwarta wreszcie grupa to podobni im poddani możnowładców litewskich.

Społeczność Tatarów posiadała pewien status odrębności. Naczelnikiem ich był carewicz zasiadający jako doradca w Radzie Wielkoksiążęcej. Mianował on przedstawicieli tej grupy na urzędy chorążych i marszałków tatarskich, pobierał podatek pogłówny od Tatarów nie służących w wojsku, pilnował porządku i dyscypliny w oddziałach wojskowych złożonych z przedstawicieli tej nacji. Carewicz był osobą odpowiedzialną za kwestie porządkowe i związane z militarnym aspektem obecności Tatarów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów[4]. Natomiast reprezentantami poszczególnych gmin tatarskich w urzędach i sądach byli mułłowie (imamowie). Pełnili oni też odpowiedzialne funkcje związane z życiem duchowym i religijnym społeczności muzułmańskiej, dokumentowali działalność gmin wyznaniowych, prowadzili akta ślubów i narodzin.

Tatarzy hospodarowie otrzymywali ziemię w użytkowanie a w zamian na każde wezwanie władcy stawić się mieli w gotowości bojowej wraz z określoną liczbą wojowników. Cechą szczególną majątków ziemskich pozostających w rękach tatarskich był zakaz ich sprzedaży komukolwiek. Dziedziczono owe posiadłości po ojcu przejmując również jego obowiązki wojskowe. Tatarzy hospodarscy mieli prawa podobne do szlachty polskiej, zarówno jeśli chodzi o stosunek do obowiązującego prawa, jak i w przypadku kwestii ekonomicznych. Zasadniczą różnicą był natomiast brak praw politycznych – Tatarzy nie mieli możliwości uczestnictwa w sejmikach i wybierania posłów na sejmy, nie mogli także piastować urzędów ziemskich. Przyczyną tych ograniczeń było niechrześcijańskie wyznanie, które stawiało ich na niższym szczeblu w hierarchii społecznej. Ograniczenie to zniesione zostało przez Konstytucję 3 maja 1791 r. Rzecz jasna, Tatarzy hospodarscy porzucający islam i przyjmujący chrześcijaństwo dysponowali pełnią praw posiadanych przez szlachtę.

Ważnym aspektem obecności Tatarów w Rzeczypospolitej była służba wojskowa. Odgrywali oni istotną rolę jako konni wojownicy tworzący oddziały lekkiej jazdy uzbrojonej w szable typu wschodniego i początkowo także w łuk[5]. Stosowali wschodnią taktykę walki przeplatając ataki pozorowanymi ucieczkami mającymi na celu rozproszenie wojsk przeciwnika. Konnica tatarska była szybka i zwrotna, co dawało jej przewagę nad ciężkozbrojną jazdą. Znaczny był wkład Tatarów w zwycięstwo pod Grunwaldem, w czasie której to bitwy jazda tatarska rozproszyła krzyżackie wojska, a Władysław Jagiełło na wzór tatarskich wodzów nie brał bezpośredniego udziału w walce dowodząc ze wzgórza przez cały czas bitwy. To od nazwy tatarskiej jazdy pochodzi nazwa ułani, która później przylgnęła do polskiej kawalerii. Służba wojskowa dla sporej części Tatarów polsko-litewskich stanowiła główne źródło utrzymania. Odgrywali znaczącą rolę w niemal wszystkich istotnych bitwach i kampaniach prowadzonych przez Koronę i WKL.

Jak powiedziałem wcześniej, Tatarzy mieli zapewnioną pełną swobodę wyznaniową. Jedynie niewielu spośród nich porzuciło islam na rzecz chrześcijaństwa. Korzystając z przysługującej wolności religijnej pozostali przy tradycyjnej wierze zakładając muzułmańskie gminy wyznaniowe. Stosunki wewnątrz społeczności tatarskiej oparte były głównie na zwyczajowym prawie, wyznaczanym przez Koran. Islam praktykowany przez nich pozostawał pod silnym wpływem inspiracji płynących z Chanatu Krymskiego i Turcji. Tym też tłumaczy się fakt pewnej popularności wśród nich sufizmu, ascetycznego i mistycznego kierunku, który na Bliskim Wschodzie uprawiany był przez bractwa derwiszów. Charakteryzował się on kultem „świętych mężów”, którego doktrynalny islam nie uznawał. W Rzeczypospolitej istniało kilkadziesiąt gmin muzułmańskich, którym towarzyszyły meczety, na mocy postanowień władz wyłącznie drewniane i pozbawione minaretów. Nie zanikła wśród Tatarów Polskich tradycja pielgrzymowania do Mekki i Medyny, choć decydowali się na nią w związku z wysokimi kosztami jedynie dobrze sytuowani wyznawcy Allacha. Powstały w kraju również szkoły islamskie, gdzie uczono religii oraz czytania i pisania w języku arabskim. Niemal zupełnie nie dochodziło do konfliktów na tle religijnym między muzułmanami a przedstawicielami różnych opcji chrześcijaństwa.

Oprócz posiadających pewne majątki ziemskie lub przebywającymi w nich poddanymi pewna ilość Tatarów mieszkała w miastach. Byli to na ogół jeńcy wojenni osadzeni w specjalnych dzielnicach zwanych „tatarskimi kątami”[6]. W niektórych spośród tych miejscowości, gdzie liczba Tatarów była spora i gdzie nie zmuszano ich do zmiany wyznania z czasem powstały meczety. Miejscy Tatarzy zajmowali się przede wszystkim rzemiosłem i usługami. Wielu z nich podejmowało się transportu różnych towarów na większe odległości oraz przewożenia ważnej korespondencji i gotówki. Niektórzy zajmowali się handlem żywnością i pośrednictwem w zakupie koni od Tatarów hospodarów. Podstawowym zajęciem było jednak garbarstwo, w której to dziedzinie słynęli jako doskonali fachowcy. Pojedynczy Tatarzy sprowadzali z Turcji egzotyczne towary.

Wraz ze śmiercią króla Kazimierza Jagiellończyka w 1492 r. aktywna polityka wschodnia Jagiellonów pobudowana na przymierzach z państwami tatarskimi odeszła w przeszłość. Politykę tę odziedziczyli Zygmunt Stary i Zygmunt August u których zainteresowanie sprawami tatarskimi zmalało jeszcze bardziej. U wschodnich rubieży Litwy wyrastało nowe silne państwo, carstwo moskiewskie, które w następnych stuleciach dokona likwidacji polsko – litewskiej Rzeczypospolitej. Upadek Złotej Ordy w początkach XVI w. oraz coraz trudniejsze stosunki Polski i Litwy z Chanatem Krymskim nie kształtowały korzystnego klimatu dla kwestii emigracji tatarskiej na ziemie litewsko – ruskie. Ostatni osadnicy to głównie jeńcy tatarscy, których osiedlano na innych prawach w miastach i wsiach królewskich oraz dobrach prywatnych czyli pańskich.

Przemysław Pawul

PRZYPISY

[1] Krzysztof Grygajtis, Początki wojskowości tatarskiej na Litwie (do połowy XVI w.), Mars, nr 13, r. 2002, s. 3;

[2] Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce T.1, epoka przedrozbiorowa, Poznań 2003, s. 218-224;

[3] Grygajtis K., Rozwój osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim do końca XV w., „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” T.5, s. 136;

[4] Borawski P., Uwagi o ziemskiej służbie wojskowej Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. W odpowiedzi Krzysztofowi Grygajtisowi, „Mars” nr 15, s. 17;

[5] Borawski P., Uzbrojenie i wyposażenie chorągwi tatarskich w armii Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Mars”, nr 18, s. 3;

[6] Borawski P., Tatarzy w dawnej Polsce, Warszawa 1986, s. 139.

BIBLIOGRAFIA:

1. Borawski Piotr, Tatarzy w dawnej Polsce, Warszawa 1986;
2. Borawski Piotr, Uwagi o ziemskiej służbie wojskowej Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. W odpowiedzi Krzysztofowi Grygajtisowi, „Mars”, nr 15;
3. Borawski Piotr, Uzbrojenie i wyposażenie chorągwi tatarskich w armii WKL, „Mars”, nr 18;
4. Grygajtis Krzysztof, Początki wojskowości tatarskiej na Litwie (do połowy XVI w.), „Mars”, nr 13;
5. Grygajtis Krzysztof, Rozwój osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim do końca XV w., „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, T.5;
6. Korzon Tadeusz, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, T.1 – epoka przedrozbiorowa, Poznań 2003.